Historia Parafii w Tomaszowie Mazowieckim

Historia obecności luteran na tomaszowskiej ziemi sięga początków istnienia samego miasta, które związane jest z wybuchem XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej. Założyciel miasta, hrabia Antoni Ostrowski, widząc przyszłość w rozwoju przemysłu włókienniczego w regionie, doprowadził do założenia najpierw osady fabryczno-handlowej, która 6 lipca 1830 roku otrzymała prawa miejskie. Zanim do tego doszło, zagospodarowywano tereny rolnicze, rozbudowywano infrastrukturę między rzekami Pilicą, Wolbórką, Czarną i Piasecznicą oraz zakładano warsztaty tkackie. Do pomocy w realizacji śmiałych zamierzeń biznesowych fundator miasta sprowadzał kolonialistów z sąsiednich Prus. Wśród nich były również rodziny ewangelickie, które włączyły się w budowę wspólnego dziedzictwa, które dzisiaj znamy jako Tomaszów Mazowiecki. 

Luteranie dość szybko po przybyciu zaczęli organizować swoje życie religijne i zborowe znane z ojczyzny. Jeszcze w 1820 roku założono kolegium kościelne, czyli zalążek późniejszej parafii. Niedługo później, już w 1823 roku, rozpoczęto budowę neoklasycystycznego kościoła św. Trójcy, który do dziś oglądać można przy placu Kościuszki. W tym samym czasie rozpoczęto również budowę plebani oraz szkoły ewangelickiej. Budowa kościoła zakończyła się w 1829 roku, a marzenia osadników związane z posiadaniem własnej ewangelickiej parafii spełniły się rok później. Parafię Ewangelicko-Augsburską w Tomaszowie erygowano dnia 15 lipca 1830 roku. Równolegle ze staraniami skupionymi wokół założenia parafii i wybudowania kościoła, organizowano życie modlitewne w okolicznych wsiach. Dookoła Tomaszowa powstało kilkanaście kantoratów, które nierzadko posiadały swoje własne domy spotkań, cmentarze czy szkoły. W ten sposób wciąż rosła liczba ewangelików, osiągając w najlepszych latach pułap jednej czwartej ludności miasta (w 1892 roku liczba parafian w 19-tysięcznym Tomaszowie wynosiła 5506 osób).  

Tak duża liczba członków parafii nie mieściła się w przeznaczonym na około 400 osób kościele św. Trójcy. W związku z tym zaczęto organizować budowę drugiego kościoła, który tym razem spełniałby wszystkie potrzeby rozwijającego się zboru. Rozpoczęto zbieranie funduszy (wśród ofiarodawców szczególnie szczodra była Emma Kramm) oraz starania o uzyskanie stosownych pozwoleń, co trwało osiem lat. W końcu, 27 listopada 1896 roku, rząd carski w Petersburgu wydał wyczekiwane pozwolenie, a zawiązany komitet budowy (w którym znaleźli się: Moritz Piesch, Karol Bartke, Mateusz Łuszczak, Jerzy Werner, Oskar Fürstenwald, Paweł Herkner, Karol Grossmann, Daniel Krüger, Filip Krieg i Wilhelm Neubauer) przystąpił do pracy. W połowie czerwca 1897 roku, na zakupionym wcześniej placu, ks. Eugeniusz Biedermann odprawił uroczyste nabożeństwo, które inaugurowało przystąpienie do prac budowlanych. 

Wybrano projekt warszawskiego architekta Pawła Hofera. Zakrojony z rozmachem plan budowy wymagał jednak dużo większych nakładów finansowych niż zgromadzone wcześniej środki. Mimo tego, dzięki ofiarności parafian oraz zaciągniętej pożyczce, udało się wznieść okazały budynek kościoła Zbawiciela. Nad prowadzonymi od roku 1897 pracami sprawował nadzór architekt Wilhelm Sroka, absolwent Instytutu Inżynierii w Sankt Petersburgu, a robotami budowlanymi kierował inż. Jan Wende. 

Świątynia w stanie surowym została oddana przez wykonawców, pracowników mistrza Stanisława Popławskiego, po dwóch latach od rozpoczęcia budowy. Ceglaną bryłę kościoła z trzema strzelistymi wieżami pokryto początkowo czerwoną ceramiczną dachówką. Po przeprowadzonej renowacji zmieniono jednak pokrycie dachu na blachę. Najwyższa z wież tomaszowskiego kościoła ewangelickiego wznosi się na 60 metrów i w momencie budowy była najwyższym punktem zabudowy Tomaszowa. Przez kolejne trzy lata od wybudowania stanu surowego trwało fundowanie i wykonywanie elementów sakralnego wystroju. Ołtarz oraz zainstalowany w nim obraz pędzla Wojciecha Gersona „Spotkanie Zmartwychwstałego Chrystusa z Marią Magdaleną” ofiarowało parafii pastorostwo Biedermann. Do neogotyckiego wnętrza wstawione zostały również marmurowa chrzcielnica, 31-głosowe organy wykonane przez firmę braci Walter oraz witraże firmy H. Schlein z Zittau. Godzin nabożeństw strzec miały dzwony odlane w Bochum w Westfalii oraz zainstalowany na wieży zegar, dzieło berlińskiego zakładu braci Meister. Uroczystego i podniosłego dla wszystkich tomaszowskich luteran aktu poświęcenia kościoła dokonał 15 sierpnia 1902 roku Generalny Superintendent - ks. Karl Gustav Manitius. Tego samego dnia, ówczesny proboszcz i budowniczy kościoła - ks. Eugeniusz Biedermann jako pierwszy w dziejach wszedł na ambonę kościoła Zbawiciela i wygłosil do zebranych na uroczystościach kazanie. Tym samym wpisał się on złotymi zgłoskami w panteon wielkich duszpasterzy zboru tomaszowskiego. 

Duchowni Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Tomaszowie Mazowieckim:
 

ks. Jan Jakub Benni	administrator od 1830; proboszcz 1833-1863
ks. Hermann Benni	proboszcz 1863-1870
ks. Władysław Wernitz	proboszcz 1870-1871
ks. Eugeniusz Biedermann	proboszcz 1871-1912; superintendent diecezji piotrkowskiej od 1905
ks. Leon Sachs	wikariusz 1901-1902
ks. Ryszard Paszko	wikariusz 1902-1903
ks. Hermann Knothe	wikariusz 1903-1912; proboszcz 1912-1913
ks. Leon Witold May	proboszcz 1913-1939; senior diecezji piotrkowskiej od 1937
ks. Woldemar Gastpary	wikariusz 1932-1940; proboszcz 1945-1954; senior diecezji łódzkiej 1950-1952
ks. Edward Kneifel	proboszcz i superintendent 1939-1940
ks. Henryk Seeberg	wikariusz 1940-45
ks. Otton Krenz	administrator 1945
ks. Eugeniusz Jungto	administrator od 1954; proboszcz 1956-1964
ks. Henryk Czembor	wikariusz 1964-1966; administrator od 1966; proboszcz 1970-1983
ks. Jerzy Gryniakow	administrator 1983-1987
ks. Roman Pawlas	wikariusz diecezjalny 1983-1987; proboszcz 1987-2015 skreślony z listy duchownych w 2016 roku
ks. płk Wiesław Żydel	administrator od 2015 - 2023
ks. Bogusław Sebesta	wikariusz 2022 - 2023 administrator od 2023

Obok kościoła osadzonego w urokliwym parku, który stał się wizytówką tomaszowskich ewangelików, powstała również plebania oraz wybudowany w 1913 roku duży dom zborowy. Parafia od samego początku działała na wielu płaszczyznach. Powstawały przy niej stowarzyszenia śpiewacze, chóry, organizacje sportowe i młodzieżowe, koła pań, jak również orkiestra. Od 1908 roku przy parafii istniał także dom opieki. W najlepszych latach liczba członków parafii wzrosła do 12000, ten rozkwit działalności przerwała jednak w brutalny sposób II Wojna Światowa. Tomaszowski zbór ewangelicki podzielił los wielu podobnych w całej Polsce. Duchowni zostali aresztowani i zesłani do obozów koncentracyjnych, a powojenne spisy parafian uboższe są o większą część nazwisk. 

Parafia nigdy nie wróciła już do stanu sprzed wojny. Niemniej jednak pole jej działalności się nie zmniejszyło. Nadal odbywają się koncerty, wystawy, wycieczki i prezentacje. Regularnie mają miejsce nabożeństwa i spotkania przy Bożym Słowie oraz organizowana jest pomoc diakonijna. Przede wszystkim zaś, nigdy nie przeminęła świadomość podtrzymywania dawnego dziedzictwa i potrzeba rozwijania go na chwałę Boga oraz konieczność zgłębiania Bożego Słowa, które w myśl zasady Sola Scriptura – Tylko Słowo, kieruje chrześcijańskim życiem.